|
Kunst op Stapel
Kasteelpark
Stapelen, Boxtel 2017
Paters Assumptionisten Kasteel Stapelen in Boxtel stamt uit de Middeleeuwen, de vroegste vermelding van het slot in de Dommel dateert uit 1293. In 1857 kochten gemeenteraadslid van ’s Hertogenbosch Jan Hendrik Mahie en zijn vrouw Geertruida Antonia van Son het kasteel en noemden zich vervolgens ‘Mahie van Boxtel en Liempde’; de vrome weduwe van hun zoon verkocht Stapelen begin vorige eeuw aan de paters Assumptionisten. De paters vestigden zich januari 1915 op het kasteel en de laatste handvol geestelijken woont er nog steeds. Sinds maart 2017 staat het kasteel te koop.
Heraldische leeuwen met de wapens van Mahie en Van Son, 1857 Eeuwfeest In 2015 herdachten de paters dat ze een eeuw op het kasteel woonden. Van de website over het jubileumjaar: ‘Nu 100 jaar later willen ze [de paters] uitdragen dat ze het religieus erfgoed van hun congregatie en het cultuur-historisch erfgoed van Kasteel en Park Stapelen naar de toekomst willen brengen’. De Kunststichting Boxtel heeft dat jaar in samenwerking met de paters de zomer-kunsttentoonstelling ‘Kunst op Stapel’ ingericht in het park van het kasteel. Uit de folder: ‘Het is de wens van de paters om het park open te stellen voor de gemeenschap en te komen tot een ‘stadslandgoed’.’ Twee jaar later is er opnieuw een beeldententoonstelling met dezelfde titel en de steekwoorden Verbinden Natuur Water en Religie. Het lijkt het een begin van een mooie traditie, maar het zou de slottentoonstelling kunnen zijn als het kasteel wordt verkocht.
Leeuwen De brug over de slotgracht van kasteel Stapelen wordt gemarkeerd door twee leeuwtjes die ieder een blanko schild vasthouden. Een fotograaf van de Katholieke Illustratie toog in 1934 naar Boxtel en fotografeerde ondermeer de brug en toegangspoort: de leeuwen blijken er nog niet te staan. De vroegste foto gevonden waarop de beelden wel te zien zijn, dateert uit 1957 (met getekende schuinbalk op het wapen). Omstreeks 1947 is in de brug een ophaalbrug aangebracht, mogelijk is dat het moment van plaatsing geweest. Het is niet aan te nemen dat de paters zich heraldische leeuwen hebben aangeschaft of ten geschenke hebben gekregen, het past niet. Het valt daarom aan te nemen dat de leeuwen bij de aankoop van het kasteel in 1915 tot de boedel behoorden en aangeschaft waren door de familie Mahie.
De Mahie’s hielden van heraldiek: detail van een meubel uit de ridderzaal van kasteel Stapelen met de wapens van de families Mahie en van Son (ovaal = wapen van gehuwde vrouw), en in de vaandels de wapens van Boxtel en Liempde (Foto: RCE, 1997)
CS-leeuwen De leeuwen zijn bijzonder omdat ze in uiterlijk lijken op de zgn. ‘CS-leeuwen’ of ‘spoorleeuwen’ van de Korte Prinsengracht in Amsterdam. Toen het Centraal Station van Amsterdam gebouwd werd, moesten ook viaducten aangelegd worden om de waterwegen naar het IJ te overbruggen. De pijlers van de spoorbruggen werden bekroond met grote beelden van leeuwen met wapenschild, de leeuwen van het viaduct Korte Prinsengracht verschillen daarbij in uiterlijk - niet in de karakteristieke houding van het lijf - van de leeuwen die het CS flankeerden. De beelden zijn in de jaren 1872 en 1876-77 geplaatst. Maar de leeuwen verdwenen ook weer in de loop der tijd, na verzakking van de pijlers en na uitbreidingen en modernisering van het spoorwegennet. Een aantal geïnteresseerden heeft zich enige jaren geleden verenigd in een genootschap en zijn op zoek gegaan naar de verdwenen CS-leeuwen, ze pluizen daarbij ook de geschiedenis na. Het Genootschap heeft anno 2017 alle zestien leeuwen die het Centraal Station flankeerden getraceerd en twee of drie kleinere voorbeelden (naar hetzelfde model gemaakt) van de leeuwen van het iets verder gelegen Korte Prinsengracht-viaduct; alles is na te lezen op hun website www.leeuwencs.nl
Twee versies De eerste beelden die in Amsterdam geplaatst werden, zijn de zes leeuwen van de Korte Prinsengracht. De zestien grotere en vooral wat kop betreft grovere leeuwen die het CS flankeerden, zijn van enkele jaren later en wijken op onderdelen af van de Korte Prinsengracht-leeuwen, maar de karakteristieke houding van het lijf is hetzelfde. Vier van de grovere leeuwen die aan de oostkant van het CS stonden, staan nu in het Beatrixpark in Amsterdam en zijn daarmee nog steeds ‘Amsterdamse publieksleeuwen’.
De hand van een kunstenaar is zichtbaar: de leeuwen zijn uitzonderlijk levendig, sierlijk en stijlvol gezien wat elders in Nederland staat aan wapenschilddragende leeuwen Modellen uit een beeldhouwersatelier Hoe passen de leeuwen van kasteel Stapelen in het verhaal van de CS-leeuwen?, ze zijn te klein (ca 60 cm hoog) om CS-leeuwen (135 cm hoog) te kunnen zijn. Het Genootschap heeft in een bestek uit 1870 gevonden dat de beelden voor de viaducten gehakt dienden te worden naar een model. Van dat werkmodel kunnen ook andere leeuwbeelden gemaakt zijn voor andere opdrachtgevers. Met behulp van een punteerapparaat kon een beeldhouwersatelier beelden in iedere gewenste grootte en ook in spiegelbeeld leveren. Bij kasteel Well (alias Huys van Malsen) in Ammerzoden staat een van de teruggevonden grote CS-leeuwen en er staan tevens twee kleine exemplaren die een kleinere versie van de CS-leeuwen van het viaduct Korte Prinsengracht lijken te zijn (naar hetzelfde model, maar kleiner, uitgevoerd), hun wapenschild is ingevuld. Op de Leeuwenberg in Valkeveen staat ook een exemplaar, eveneens een kleinere versie dan de viaductleeuwen, met ingevuld schild en vermoedelijk gemaakt in 1875 want op 7 oktober 1882 schreef de Gooi- en Eemlander over de Leeuwenberg (twee citaten):
de leeuwtjes verschillen enigszins onderling, het rechter leeuwtje lijkt op de Korte Prinsengracht leeuwen
Leeuwen op het viaduct Korte Prinsengracht, ca 1890 (Foto-detail: S. Herz, Beeldbank Amsterdam) Bijna levensgroot Martin Kalff schrijft op 1 januari 1873 in ‘Het Leeskabinet, mengelwerk tot gezellig onderhoud voor beschaafde kringen’ over de leeuwen bij de Korte Prinsengracht: “Op den eindpenant prijkt viermaal het Nederlandsche, op het oostelijk gedeelte van het landhoofd tweemaal het Amsterdamsche wapen, vastgehouden door bijna levensgroote leeuwen, gebeiteld in Uedelfanger steen. Hunne bewerking verraadt eene kunstvaardige hand en doet den heer H. Geelen te Roermond alle eer aan.” In 1922 verdwenen deze leeuwen vanwege uitbreiding van het spoorwegennet. Een treinreiziger noteerde dat ze langs het spoor in het zand waren gezet; sindsdien ontbreekt ieder spoor.. Udelfanger behoort niet tot de hardste soort zandsteen en binnen de Udelfanger-variant bestaan kwaliteitsverschillen. Uit de praktijk is gebleken dat in de buitenlucht de steen, afhankelijk van de kwaliteit, 50-200 jaar meegaat. Misschien waren de beelden na een halve eeuw in weer en wind te hebben gestaan, té verweerd om nog elders geplaatst te kunnen worden. Anno nu, 2017, zouden de leeuwen bijna 150 jaar oud zijn… NB: de grotere leeuwen die het CS flankeerden, zijn uit een hardere zandsteenssoort gehakt.
prentbriefkaart, 1903
Tentoonstelling Kunst op Stapel in de tuinen van Kasteel Stapelen, Boxtel zomer 2017
Startpagina Buitenbeeldinbeeld |
